Όταν η λογοτεχνία μπερδεύεται με την επιστημονική βιογραφία

Νήμα Επιστήμη #12: Η οριοθέτηση του Τικ-Τοκ στην Κίνα. Ο Τσόμσκι για το ChatGPT. Ωκεανοί μικροπλαστικών. Ούζο power. Διαστημικές αποτυχίες, αστοχίες και συνεργασίες

Το “Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο“ του Βenjamin Labatut, ενός Χιλιανού συγγραφέα που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Ολλανδία, είναι ένα παράξενο κράμα επιστημονικής πρόζας και μυθοπλασίας. Το βιβλίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία στις ΗΠΑ, όπου μπήκε στη λίστα με τα θερινά αναγνώσματα του Μπαράκ Ομπάμα (εγγύηση πωλήσεων), και μεταφράστηκε στα ελληνικά από την Αγγελική Βασιλάκου και τις εκδώσεις Δώμα, τον περσινό Μάρτιο. Πρόκειται για μια σειρά επεισοδίων από τον χώρο της Χημείας και της Φυσικής του 20ου αιώνα, όπου παρελαύνουν τραγικές και συνάμα κορυφαίες φιγούρες όπως ο Schwarzschild, ο Fritz Haber, ο (εκ των κορυφαίων μαθηματικών του 20ου αιώνα) Grothendieck, o Heisenberg, ο Schrödinger, και άλλοι. Όσα συμβαίνουν περιγράφονται με ρυθμούς θυελλώδεις, και με τη φιλοδοξία να μεταγραφεί κάτι από τον ακατάπαυστο πυρετό της αναζήτησης της γνώσης, μέσα στον οποίον έζησαν το μεγαλύτερο μέρος του βίου τους, σαν σε παραλήρημα, οι συγκεκριμένοι επιστήμονες. Στις περισσότερες περιπτώσεις, άλλωστε, επιδίωξαν ένα είδος γνώσης απόλυτα επαναστατικής και ταυτόχρονα εντελώς θεωρητικής, μια πράξη διαρραγής των ορίων του τι μπορεί να υπάρχει εκεί έξω: η δυνατότητα ύπαρξης των μαύρων τρυπών, το φάντασμα ενός αντικειμένου που ενοποιεί αφηρημένα πεδία των μαθηματικών (θεωρία motives - μοτίβων), η προσέγγιση και η ερμηνεία της κβαντικής μηχανικής, κλπ. Υποθέτω ότι ο αμύητος αναγνώστης δεν φαντάζεται ως ποιο σημείο τα τεκταινόμενα, που περιπλέκονται (και διασυνδέονται) με δραματικές στιγμές του 20ου αιώνα όπως ο πόλεμος χαρακωμάτων και το ολοκαύτωμα, αποτέλεσαν πράγματι κομβικές στιγμές στην ιστορία της επιστήμης. Και είναι αυτή η αντίστιξη ανάμεσα στα ορόσημα της Ιστορίας και των ανθρώπων που βρέθηκαν κατά λάθος σε αυτά και αδιαφόρησαν, γιατί κρυφά και ταυτόχρονα διένυαν διαφορετικά ορόσημα, στο χώρο της επιστήμης, που μετατρέπει τους χαρακτήρες σε τραγικές μορφές. Μορφές που, μάλιστα, κερδίζουν οριακά ή χάνουν οριστικά τη μάχη με την παράνοια.

Το παράξενο με το βιβλίο του Labatut, είναι ότι σε τελική ανάλυση, είναι ένα σχόλιο στο τί είναι λογοτεχνία, περισσότερο από ότι στο τι είναι επιστήμη: πολλά από τα γεγονότα, συναντήσεις και συζητήσεις μεταξύ των χαρακτήρων που περιγράφονται, και μοιάζουν φυσιολογικά δεν συνέβησαν στην πραγματικότητα, ενώ άλλα που μοιάζουν εντελώς φανταστικά, έλαβαν χώρα περίπου έτσι. Ο John Banville στην κριτική του στο Guardian, περιγράφει το βιβλίο σαν non-fiction novel. Δύσκολα ξεχωρίζει κανείς αν μια σκέψη του Heisenberg π.χ. είναι παρμένη από κάποιο σημειωματάριο, ή από το μυαλό του Labatut. Το διαρκές (και μη τετριμμένο) ερώτημα είναι: έχει σημασία;

Συμπερασματικά το βιβλίο του Labatut, που είναι και σχετικά σύντομο, αξίζει να διαβαστεί. Περιέργως, οι κριτικές στα ελληνικά μέσα δείχνουν να προσπερνούν συνοπτικά τις καινοτομίες του εγχειρήματος και περιορίζονται στην προειδοποίηση, που επανέρχεται σαν ενοποιητική θεματική του βιβλίου, ότι η απόλυτη γνώση εγκυμονεί τη δυνατότητα της απόλυτης αυτοκαταστροφής.

Τικ Τοκ στην Κίνα

Η κυβέρνηση της Κίνας παίρνει στα σοβαρά τον κίνδυνο εθισμού (και …απώλειας περιουσίας) από τα βίντεο στο Tik Tok, για τους ανήλικους πολίτες της χώρας, απ’ ότι φαίνεται. Ήδη από το 2021 απαγορεύεται σε ανήλικους να παίζουν online παιχνίδια εκτός της ζώνης 8-9 το βράδυ και μόνο Σαββατοκύριακα και αργίες. Τώρα σκέφτεται να βάλει σε εφαρμογή διάφορα περαιτέρω μέτρα περιορισμού των σύντομων βίντεο, όπως αυτά που παρέχει το Tik Tok, που εκεί ονομάζεται Douyin: μήπως θα πρέπει οι δημιουργοί βίντεο που απευθύνονται σε ανήλικους να έχουν ειδική άδεια; Μήπως θα πρέπει να ανοίξει η δυνατότητα στον κρατικό μηχανισμό να ρυθμίζει τους ίδιους τους αλγόριθμους που διαλέγουν τα βίντεο, ώστε να μην είναι απολύτως εθιστικοί; Στη Δύση αυτού του είδους η παρέμβαση στην αγορά ακούγεται ανήκουστη, φυσικά, και εγκυμονεί προφανώς διάφορους άλλους κινδύνους - π.χ. το Douiyn κατεβάζει συστηματικά περιεχόμενο υπέρ της LGBTQ+ κοινότητας, γιατί είναι, λέει, “ανθυγιεινές και εκτός mainstream απόψεις για το γάμο και τον έρωτα“. Παρόλα αυτά, η συζήτηση για παρεμβάσεις και όρια στα σόσιαλ, ειδικά ως προς τους ανήλικους, θα πρέπει να ανοίξει κάποια στιγμή και στο γενικευμένο Φαρ Ουέστ στο οποίο ζούμε.

Ο Νόαμ Τσόμσκι για το ChatGPT

Ο Νόαμ Τσόμσκι είναι κατά κάποιο τρόπο “καθ’ ύλην αρμόδιος” να μιλήσει για την τεχνητή νοημοσύνη, το Chat GPT και τα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα. Κορυφαίος γλωσσολόγος, από τους πρωτοπόρους της γνωσιακής επιστήμης, ο Τσόμσκι είναι ένας από τους πολλούς ειδικούς από όλους τους κλάδους της, που έχουν εκφράσει πολλών ειδών αντιρρήσεις για την κατεύθυνση στην οποία πηγαίνει η Τεχνητή Νοημοσύνη (“high-tech λογοκλοπή” την έχει αποκαλέσει ο Τσόμσκι).

Συνυπογράφει λοιπόν την Παρασκευή ένα άρθρο που συμπυκνώνει τις αντιρρήσεις των συγγραφέων για την πορεία που ακολουθείται στα μοντέλα τύπου ChatGPT - “φοβόμαστε πως η πιο δημοφιλής και του συρμού εκδοχή της Τεχνητής Νοημοσύνης - η μηχανική μάθηση - θα υποβαθμίσει την επιστήμη μας και θα ευτελίσει την ηθική μας ενσωματώνοντας στην τεχνολογία μας μια θεμελιωδώς προβληματική αντίληψη της γλώσσας και της γνώσης”, σημειώνουν χαρακτηριστικά.

• New York Times | Noam Chomsky, Ian Roberts and Jeffrey Watumull: The False Promise of ChatGPT (ανοιχτό και αρχειοθετημένο εδώ)

Μια παρόμοια κριτική από τον Τσόμσκι και τον καθηγητή νευροεπιστήμης και επιχειρηματία του κλάδου του AI εδώ:

Τέλος στο Atlantic η εποχή του ChatGPT περιγράφεται σαν η εποχή του αέναου σπαμ:

• The Atlantic | Matthew Kirschenbaum: Prepare for the Textpocalypse

Ωκεανοί πλαστικών

Δεκαετίες μετρήσεων της συγκέντρωσης πλαστικών στους ωκεανούς του πλανήτη μας, δείχνουν πως τα τελευταία 15 περίπου χρονια έχουν εκτοξευθεί σε ιλιγγιώδη ύψη. 170 τρισεκατομμύρια κομματιών πλαστικού (κυρίως μικροπλαστικά) εκτιμάται πως βρίσκονται στους ωκεανούς - με ταχύτατη αύξηση την τελευταία 15ετία. Η επίδραση των μικροπλαστικών στα οικοσυστήματα και τους οργανισμούς είναι ακόμα άγνωστη, αλλά τα μικροπλαστικά βρίσκονται πλέον παντού, από το μητρικό γάλα μέχρι το νερό της βροχής, και από τα Ιμαλάια στα ωκεάνια βένθη.

Η εξέλιξη του αριθμού των πλαστικών σωματιδίων στους ωκεανούς (η κεντρική γραμμή είναι η εκτιμώμενη τιμή και οι δύο γραμμές εκατέρωθεν τα διαστήματα εμπιστοσύνης

• Phys.org | Four decades of global analysis reveals unprecedented increase in ocean plastic since 2005

Ούζο power

Δεν περιμέναμε ποτέ να βρούμε τις λέξεις “ούζο” και ηλεκτρονική μικροσκοπία διέλευσης” στο ίδιο άρθρο, πολλώ δε μάλλον το δημοφιλές ποτό να βρεθεί στην αιχμή της χημικής τεχνολογίας. Κι όμως σύμφωνα με σχετική έρευνα, η μελέτη του τρόπου με τον οποίο θολώνει το ούζο από το νερό μπορεί να βοηθήσει στην βελτίωση της παραγωγής εναιωρημάτων που με εφαρμογή στα καλλυντικά και τις μπογιές.

• American Chemical Society | Just add water: How diluting ouzo liquor could lead to better emulsions

Στα γρήγορα

• Η αποστολή της ΝΑΣΑ, Άρτεμις 1, που ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο που μας πέρασε και για την οποία γράψαμε εκτενώς εδώ, αντιμετώπισε ορισμένα προβλήματα στην επιστροφή της στην ατμόσφαιρα της Γης. Συγκεκριμένα, όπως ανακοίνωσε η ΝΑΣΑ την Τετάρτη, η θερμική θωράκιση του διαστημοπλοίου Orion υπέστη φθορές με ρυθμό μεγαλύτερο του αναμενόμενου, γεγονός ανησυχητικό εν όψει του δεύτερου σκέλους του προγράμματος που θα μεταφέρει ανθρώπους στο φεγγάρι. Φυσικά οι σχετικές προσομοιώσεις πάντα μπορούν να βελτιωθούν, και οι μετρήσεις και τα βίντεο που κατέγραψε το Άρτεμις 1 περιέχουν πολύτιμες πληροφορίες, αλλά ίσως αυτό αποτελέσει αιτία καθυστέρησης του προγράμματος, του οποίου το δεύτερο σκέλος είναι προγραμματισμένο για το Νοέμβριο του ‘23.

• Η εκτόξευση του Γιαπωνέζικου πύραυλου Η3, που λανσάρεται σαν ανταγωνιστικός, της SpaceX, για μεταφορά στο διάστημα, απέτυχε παταγωδώς προχθές, όταν κατά τη διάρκεια της εκτόξευσης, οι δεύτερες μηχανές δεν δούλεψαν, και αναγκάστηκαν από το κοντρόλ να πατήσουν το κουμπί αυτοκαταστροφής του πύραυλου. Ειδικοί και επίσημοι κάνουν λόγο για καταστροφικό, για το διαστημικό πρόγραμμα της Ιαπωνίας, γεγονός που θα επηρεάσει αρνητικά το σχεδιασμό για αρκετά χρόνια στο μέλλον.

• Το φιλόδοξο πρόγραμμα αποστολών στη Σελήνη, συμπεριλαμβανομένων δορυφόρων στην αθέατη πλευρά της, απειλούν τη δυνατότητα εγκατάστασης ραδιοτηλεσκοπίων εκεί: η αθέατη πλευρά της Σελήνης, ακριβώς επειδή δεν έχει οπτική επαφή με τη Γη, είναι ο πιο “ήσυχος” τόπος στο ηλιακό σύστημα ως προς την ραδιοκυματική ακτινοβολία. Η διατήρηση της ραδιοφωνικής σιωπής, στο προσεχές μέλλον, πιθανότατα θα χρειαστεί καινούριες διεθνείς συμφωνίες σεληνιακής δράσης για να επιτευχθεί.

• Η πρώτη γυναίκα “head of science” στη ΝΑΣΑ είναι γεγονός. Η διοικητική ηγεσία συνεχίζει να βρίσκεται στα χέρια τριών ανδρών.

• Αν ονειρεύεστε να σχεδιάσετε το δικό σας κβαντικό κύκλωμα, η IBM σας προσφέρει τη δυνατότητα να το κάνετε, να οπτικοποιήσετε και να τρέξετε το κύκλωμά σας σε πραγματικό hardware ή σε προσομοιωτή. Έχει και βοήθημα για όσους δεν ξέρουν (ακόμα;) τι είναι η πύλη Hadamard.

• Η υπερθέρμανση του πλανήτη λιώνει τα παγωμένα αρκτικά εδάφη (permafrost) και δημιουργεί την συνθήκη για να “αναβιώσουν” παγωμένοι ιοί, άγνωστης επικινδυνότητας. Αν και μοιάζει σαν σενάριο επιστημονικής φαντασίας με ζόμπι, η πρόσφατη έρευνα αναβίωσης τέτοιων ιών από διεθνή ομάδα ερευνητών, έκανε ρεκόρ “ανάστασης” αρχαίου ιού, αναβιώνοντας έναν ιό 48.500 χρόνων:

  • CNN | Katie Hunt: Scientists have revived a ‘zombie’ virus that spent 48,500 years frozen in permafrost

• Το νέο Ευρωπαϊκό σχέδιο για την κυβερνοανθεκτικότητα, περιλαμβάνει πέραν των ζητημάτων για την κυβερνοασφάλεια και προβλέψεις - με ανάμεικτη υποδοχή από την κοινότητα των προγραμματιστών - για το πώς θα γράφεται ο κώδικας: για τις συνέπειές τους. Όπως συνοψίζει ο μπλόγκερ και προγραμματιστής Μπερτ Χιούμπερ:

“Η ΕΕ πρόκειται να αναθέσει σε έναν οργανισμό τυποποίησης τη σύνταξη ενός εγγράφου που θα λέει σε όλους όσοι διαθέτουν προϊόντα και λογισμικό στην ΕΕ πώς να γράφουν ασφαλή κώδικα. Αυτό θα συμβάλει στην προώθηση των βασικών απαιτήσεων της ΕΕ για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο. Για το κρίσιμο λογισμικό και τα προϊόντα, οι κοινοποιημένοι οργανισμοί της ΕΕ (οι οποίοι μέχρι τώρα έκαναν κυρίως πιστοποιήσεις φυσικού εξοπλισμού και διαδικασιών) θα κάνουν ελέγχους για να διαπιστώσουν αν ο κώδικας και τα προϊόντα συμμορφώνονται με αυτό το πρότυπο. Και αν όχι, μπορεί να υπάρξουν τεράστια πρόστιμα”

Γενικά η υποδοχή δεν είναι αρνητική, αλλά δεν είναι κανείς σίγουρος πως δεν θα ακολουθήσει χάος στην εφαρμογή του νόμου…

• Ο πόλεμος στην Ουκρανία και ο νέος ψυχρός πόλεμος συνεχίζεται, αλλά η διαστημική συνεργασία ΗΠΑ-Ρωσίας στον διαστημικό σταθμό συνεχίζεται καθώς Ρώσοι κοσμοναύτες θα μεταφερθούν από τη NASA και την Space-X στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό… Άλλωστε και οι Αμερικάνοι έχουν χρησιμοποιήσει τα ρωσικά Soyuz για το πήγαιν-έλα στον σταθμό.