Σημείωμα της έκδοσης: Στη φιλοσοφία και τη συνταγή του ειδησεογραφικού curation που κάνει το Νήμα, σάς έχουμε προαναγγείλει ότι θέλουμε να φιλοξενούμε και συγγραφείς τους οποίους/ες θεωρούμε αξιόπιστες πηγές, που μπορούν να αναπτύξουν ένα θέμα για εμάς. Αυτό το πείραμα κάνουμε σήμερα, φιλοξενώντας τον Φυσικό στο Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης, Αχιλλέα Λαζόπουλο *. Όπως γίνεται και με τις ειδησεογραφικές ανασκοπήσεις, μπορείτε να πάρετε μία γεύση διαβάζοντας αυτό το mail, αλλά η έκδοση εμπλουτίζεται με παραπομπές σε ένα ιδιαίτερα πλούσιο υλικό στο διαδίκτυο, στο οποίο μπορείτε να εμβαθύνετε και να μελετήσετε περαιτέρω. Στο τέλος αυτής της έκδοσης υπάρχει ένα ερωτηματολόγιο με πέντε σύντομες ερωτήσεις, και μια αναγγελία εκδήλωσης. Θα χαρούμε να ακούσουμε τα σχόλιά σας.

Κούρσα για το φεγγάρι 2.0

Η τελευταία φορά που ταξίδεψε άνθρωπος -στην πραγματικότητα, όχι στις ταινίες- πέρα από τη χαμηλή περίγεια τροχιά, ήταν το 1972, όταν έληξε η τελευταία αποστολή της σειράς Apollo. Μέσα στον Μάρτιο, η ΝΑSΑ σχεδιάζει να επιστρέψει στη Σελήνη, όχι ακριβώς με ένα επανδρωμένο διαστημόπλοιο, αλλά με το Artemis 1, ένα διαστημικό σκάφος που έχει τη δυνατότητα να μεταφέρει ανθρώπους. Η επιτυχία της αποστολής είναι κρίσιμη για να διατηρηθεί εντός πλάνων το μακροπρόθεσμο πρόγραμμα της ΝΑSΑ να επιστρέψει με επανδρωμένες αποστολές στο φεγγάρι.

Δεν είναι ίσως προφανές στο ευρύ κοινό, αλλά η τεχνογνωσία τέτοιων αποστολών δεν διατηρείται αυτόματα από γενιά σε γενιά μέσα στο χρόνο. Χωρίς μια ζωντανή κοινότητα επιστημόνων και μηχανικών, η εφαρμογή ενός τέτοιου πλάνου είναι αδύνατη. Όταν μετά το 1972 κρίθηκε, ορθά, πως οι επανδρωμένες αποστολές δεν προσφέρουν τόσα στην επιστήμη, άρχισε να υποχωρεί και η αντίστοιχη έρευνα. Η ΝΑSΑ επιχειρεί την επαναφορά τους, με δυσανάλογα υψηλό κόστος, αλλά με στόχο το Artemis 2 να μεταφέρει αστροναύτες. Η κεντρική ιστοσελίδα του προγράμματος αποδεικνύει ξανά ότι η ΝΑSΑ δεν είναι από τις υπηρεσίες που θα ντραπούν να χρησιμοποιήσουν το Zeitgeist προκειμένου να διαφημίσουν τις αποστολές τους στη δημόσια σφαίρα.

Στοιχείο που ωθεί τη ΝΑSΑ στην εκ νέου «κατάκτηση της Σελήνης» είναι ενδεχομένως ο νέος ανταγωνισμός: οι Κινέζοι έχουν ένα εξαιρετικά δραστήριο διαστημικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει όχι μόνο το ήδη προσεληνωμένο και περιηγούμενο την επιφάνεια της σκοτεινής πλευράς της Σελήνης όχημα Yutu-2, αλλά και ένα δεκαετές πρόγραμμα σεληνιακής εξερεύνησης, συμπεριλαμβανομένων και σχεδίων (επί χάρτου, προς το παρόν) για μια σεληνιακή βάση.

Σύντηξη: Ένα σημαντικό βήμα προς την ενεργειακή αειφορία

Με την ενεργειακή κρίση να χτυπά εναλλάξ με την κλιματική αλλαγή, αποκτούν άλλο ενδιαφέρον οι εξελίξεις στην πυρηνική σύντηξη, τη μόνη μορφή ενέργειας που θα μπορούσε να εγγυηθεί ενεργειακή αφθονία και αειφορία, χαμηλή μόλυνση και σχεδόν μηδενικό ανθρακικό αποτύπωμα: μετά από μια εικοσαετία ερευνών, ο πειραματικός αντιδραστήρας JET, μια μικρογραφία του ITER, κατάφερε να παράγει συνολική ενέργεια ίση με περίπου 16 κιλοβατώρες μέσα σε 5 δευτερόλεπτα, υπερδιπλασιάζοντας το προηγούμενο ρεκόρ που κρατούσε από το 1997.

Η πυρηνική σύντηξη είναι η διαδικασία συνένωσης δύο ελαφρύτερων ατομικών πυρήνων για τη δημιουργία βαρυτέρων, διαδικασία που εκλύει μεγάλη ποσότητα ενέργειας. Είναι η διαδικασία με την οποία παράγεται η ενέργεια του ήλιου.

Προκειμένου να πυροδοτηθεί και να συντηρηθεί η ένωση δύο πυρήνων ισοτοπικού υδρογόνου, καταναλώνεται ακόμα ενέργεια τριπλάσια από ό,τι παράγεται, αλλά τα 5 αυτά δευτερόλεπτα συνεχούς λειτουργίας παρέχουν πολύτιμα στοιχεία για την κατάσταση του υδρογόνου κατά τη διάρκεια της σύντηξης, όπως και για τη συμπεριφορά του συστήματος μαγνητικών πεδίων που χρησιμοποιούνται για να μείνει το υδρογόνο μακριά από τα τοιχώματα του αντιδραστήρα. Τα αποτελέσματα του JET προκαλούν δικαιολογημένα ευφορία σε όσους δουλεύουν σε αυτό, αλλά και σε επιστήμονες που προωθούν εναλλακτικούς αντιδραστήρες πυρηνικής σύντηξης. Το ITER, ένας αντιδραστήρας δεκαπλάσιου όγκου από το JET, που θα αρχίσει να λειτουργεί, αν όλα πάνε καλά, το 2025 στη νότια Γαλλία με τη φιλοδοξία να συνδέεται απευθείας στο Γαλλικό δίκτυο ηλεκτροδότησης από το 2035 και μετά, θα μπορούσε άνετα να χαρακτηριστεί το σημαντικότερο πείραμα στην ιστορία της ανθρωπότητας. Κάθε βήμα που συνεισφέρει στην επιτυχή του έκβαση είναι, συνεπώς, πολύτιμο. 

Το James Webb και η αναγέννηση της Αστρονομίας

Έχουν γραφτεί και ειπωθεί πολλά, και ακόμα περισσότερα, ελπίζουμε θα γραφτούν στο μέλλον, για το τηλεσκόπιο James Webb, το οποίο οι προσδοκίες φέρνουν στο ρόλο του Hubble της γενιάς μας. Το ερευνητικό του πρόγραμμα υπόσχεται να προσφέρει πακτωλούς πληροφορίας που θα ανοίξουν παράθυρα στο σύνολο σχεδόν της Αστροφυσικής: από την ιστορία και την κατάσταση του ηλιακού μας συστήματος, τις ατμόσφαιρες πλανητών σε άλλα ηλιακά συστήματα, και τις μαύρες τρύπες στα κέντρα Γαλαξιών, μέχρι την περίοδο σχηματισμού Γαλαξιών και των πρώτων άστρων στο αρχέγονο Σύμπαν. Διαβάστε σχετικά το άρθρο της Natalie Wolchover στο Quanta και δείτε το καταπληκτικό αυτό βίντεο:

• Διαβάστε: Το συνοπτικό αλλά εύστοχο άρθρο του κοσμολόγου και ερευνητή στο Αστεροσκοπείο Αθηνών, Ε. Σαριδάκη στο περιοδικό «Κόσμος».

Φυτώρια άστρων στη γαλαξιακή μας γειτονιά

Αν ο Γαλαξίας μας είχε το μέγεθος της Αθήνας, το ηλιακό σύστημα θα ήταν το πολύ 12 εκ. και θα διένυε μια περιοχή περίπου 18 μ. με πυκνότητα ενδοαστρικής ύλης πολύ χαμηλότερης του μέσου όρου. Μια σειρά από εκρήξεις υπερκαινοφανών αστέρων πριν 15 εκατ. χρόνια έχουν, με το ωστικό τους κύμα, σαρώσει την ενδοαστρική ύλη της περιοχής αυτής, δημιουργώντας αυτό που οι αστρονόμοι αποκαλούν «Τοπική Φυσαλίδα».

Πρόσφατες μετρήσεις επέτρεψαν στους αστρονόμους να δημιουργήσουν τριδιάστατους χάρτες της σκόνης και των αερίων, και να διαπιστώσουν πως όλα τα νεογέννητα άστρα της περιοχής -στον αστερισμό του Ταύρου, από τη μια πλευρά, και του Οφιούχου, του Λύκου, και του Νότιου Στέφανου, από την άλλη, βρίσκονται πάνω στα όρια αυτής της φυσαλίδας, η οποία διαστέλλεται με ταχύτητα περίπου 6,5 χλμ. το δευτερόλεπτο.

Ο Αντάρης (το φωτεινότερο άστρο στον Σκορπιό) βρίσκεται πάνω στην επιφάνεια της φυσαλίδας και είναι έτοιμος να εκραγεί (σ' αυτόν ή μερικούς αιώνες αργότερα), οδηγώντας τη φυσαλίδα σε περαιτέρω εξάπλωση. Το εύρημα παρέχει επιπλέον υποστήριξη στη θεωρία ότι οι εκρήξεις υπερκαινοφανών λειτουργούν καταλυτικά στη διαδικασία γέννησης νέων άστρων. Ο Ήλιος μας μπήκε ήδη διαμορφωμένος σ' αυτή την περιοχή, πριν 5 εκατ. χρόνια, και θα βγει από αυτή σε άλλα 5. Προλαβαίνουμε.

• Διαβάστε το καλογραμμένο, ως συνήθως, άρθρο του Denis Overbye, στους NYT

Το Brexit και οι ευρωπαϊκές επιστημονικές χρηματοδοτήσεις

Εδώ και δεκαετίες, η διανομή της χρηματοδότησης για την Έρευνα και την Τεχνολογία στην Ευρώπη, αλλά και στις ΗΠΑ, μεταφέρεται από το πανεπιστήμιο και τους εθνικούς προϋπολογισμούς, προς κεντρικές υπηρεσίες που παρέχουν ερευνητικά κονδύλια για συγκεκριμένα πρότζεκτ, σε ένα περιβάλλον που προσομοιώνει τον ιδεατό ανταγωνισμό στην ελεύθερη αγορά: οι καλύτερες προτάσεις, όπως προκύπτουν από διεθνείς επιτροπές, επιβραβεύονται με πολύ μεγαλύτερη χρηματοδότηση, 1.5 εκατ. ευρώ στην περίπτωση του υπερσυγκεντρωτικού Ευρωπαϊκού προγράμματος Horizon, προκειμένου να περιορίσουν έτσι την δυνατότητα διαφθοράς και αναξιοκρατίας.

Αυτή η διαδικασία οδηγεί ακόμα και τους κορυφαίους ερευνητές να δαπανούν πολύ από τον χρόνο τους στην προπαρασκευή αιτήσεων και στις δημόσιες σχέσεις, και έχει κατηγορηθεί κατά καιρούς ότι προάγει την βραχυπρόθεσμη και εντυπωσιοθηρική έρευνα. Παρόλα αυτά, είναι το αξιοκρατικότερο σύστημα που έχουμε και λειτουργεί καλά, παρά τις ενδεχόμενες στρεβλώσεις. Ταυτόχρονα, όμως, μπορεί να γίνεται αντικείμενο πολιτικής εκμετάλλευσης. Πρόσφατο παράδειγμα, οι νέοι ερευνητές σε ελβετικά και βρετανικά πανεπιστήμια, που τον Ιανουάριο έμαθαν ότι κέρδισαν μια από τις πολυπόθητες χρηματοδοτήσεις, αλλά δεν μπορούν να προχωρήσουν με το ερευνητικό τους πρόγραμμα γιατί στο μεταξύ οι χώρες τους είναι είτε αποκλεισμένες είτε σε εκκρεμότητα σε σχέση με το Horizon.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση χρησιμοποιεί το πρόγραμμα σαν διαπραγματευτικό χαρτί τόσο με την Ελβετία, η κυβέρνηση της οποίας αποχώρησε από τις διαπραγματεύσεις με την ΕΕ για την εν γένει ανανέωση κυρίως εμπορικών διμερών συνθηκών, όσο και με τη Βρετανία, που μετά το Brexit, πέτυχε την επανείσοδο της χώρας στο πρόγραμμα, αλλά βρέθηκε πάλι σε εκκρεμότητα εξαιτίας του ζητήματος των συνόρων στη Βόρειο Ιρλανδία... Ο αντίκτυπος δεν είναι μόνο ή κυρίως οικονομικός, καθώς οι συγκεκριμένες χώρες παρέχουν με τη συμμετοχή τους ίσα ή μεγαλύτερα ποσά στο Horizon τα οποία θα πάνε τώρα απευθείας στην εγχώρια έρευνα. Βάλλεται όμως το κύρος και η αξιοπιστία της διαδικασίας, παράγοντες πολύ σημαντικοί στο πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί η επιστημονική έρευνα σήμερα, ειδικά σε σχέση με τους νέους επιστήμονες, που βρέθηκαν ξαφνικά να διαγωνίζονται στο τοπικό πρωτάθλημα αντί για το “Champions League”. Η αντίδραση της επιστημονικής κοινότητας είναι η καμπάνια Stick to Science, όπου μια ομοβροντία υπογραφών από ευρωπαίους επιστήμονες -ανάμεσά τους 12 νομπελίστες-, και μια σειρά από οργανισμούς και ενώσεις στο χώρο της επιστήμης, καλούν την Ε.Ε. και τις δυο εμπλεκόμενες χώρες, να επανεξετάσουν τάχιστα την υπόθεση και να βρουν πιθανές λύσεις. 

Μια ματιά κάτω από το πέπλο νεφών της Αφροδίτης

Η διαστημική βολίδα της ΝΑSΑ, Parker Solar Probe, κατόρθωσε να στείλει στη Γη τις πρώτες εικόνες από την επιφάνεια της Αφροδίτης, στο ορατό φάσμα, ένα σημαντικό βήμα στην εξερεύνηση του γειτονικού μας πλανήτη

Συνέδριο | Επιστήμη και Πολιτική: Πεδία σύμπραξης και έντασης - φορείς και πρακτικές

Το θέμα της σχέσης της επιστήμης με την πολιτική αναδεικνύει το διεθνές διαδικτυακό συνέδριο που διοργανώνει το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς στις 16-18 Μαρτίου 2022, ως κορυφαία εναρκτήρια εκδήλωση των επετειακών δραστηριοτήτων για τη συμπλήρωση των 25 χρόνων από την ίδρυσή του, με τίτλο «Επιστήμη και πολιτική: Πεδία σύμπραξης και έντασης – φορείς και πρακτικές». Στις 18:00 απόψε Τετάρτη, ο Ματθαίος Τσιμιτάκης θα συντονίσει συζήτηση με θέμα: - Δημόσιος λόγος, κοινή γνώμη και ΜΜΕ ως πεδίο συνάντησης επιστήμης και πολιτικής. Πώς μιλάμε για την Επιστήμη σε μια εποχή πολλαπλών κρίσεων, φυσικών και πολιτικών; Κατά την εποχή του κορονοϊού κλονίστηκε η πίστη στην επιστήμη ή στους θεσμούς με τους οποίους συνδέθηκε; Είναι απελευθερωτική η ενασχόληση με τις επιστήμες ή χειραγωγείται για την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα εξετάσουμε σε σχέση με τη δημοσιότητα και τα ΜΜΕ.

Απαντήστε σε ένα ερωτηματολόγιο σχετικά με Το Νήμα της Επιστήμης: θα μας βοηθούσατε πολύ αν βρίσκατε δυο λεπτά να απαντήσετε πέντε ερωτήματα για την παρούσα έκδοση αλλά και για το ενδιαφέρον σας για παρόμοιες εκδόσεις στο μέλλον.

* Ο Αχιλλέας Λαζόπουλος σπούδασε Φυσική στην Αθήνα, την Αγγλία και την Ολλανδία. Από το 2012 εργάζεται ως senior scientist στο Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής του Πολυτεχνείου της Ζυρίχης, με ειδίκευση στα στοιχειώδη σωμάτια.